İlginç bir hikâye

Aslında -nç eki fiil köklerine geldiği, gelmesi gerektiği için (gül- > gülünç, sev- > sevinç...) ve Türkçede *ilgimek veya *ilgemek diye bir fiil olmadığı için, ilginç kurallı olarak türetilmiş değildir, yani “ben yaptım oldu” usulü uydurulan kelimelerden biridir. Eski Türkçeden beri yaşayan -nç (veya -ç) eki, ‘dokunmak, geçmek, ilişmek, takılmak’ anlamındaki fiil kökü il-’e değil, bundan türetilmiş isim olan ilgi’ye eklenmiştir. Bu yüzden kelime zamanında epey tepki çekmiş, aklı başında bütün dilcilerce Türkçenin morfolojisi bakımından yanlışlığı defalarca yazılıp çizilmiş, yine de tutmuş ve yaygınlaşmıştır.

Ömer Asım Aksoy bu durumu analoji ile açıklıyor (Dil Üzerine Düşünceler Düzeltmeler, Ank.: TDK Yay., 1962, s. 88): Kurala uygun olmayan bir kelime kurala uygun olarak yapılmış bir söze benziyorsa yaşayabilir, diyor. Verdiği örnekse, ‘korkunç’tur. Bu kelimenin kork- fiil köküne -(i)nç eklenerek türetildiği halde, korku’ya -nç eklenmiş gibi göründüğünü, bu benzeşmenin de ilginç’in yaşama gücünü artırdığını öne sürüyor ki bu açıklama bana da ikna edici görünüyor.

Öyle ya da böyle ‘ilginç’ büyük ölçüde tutmuştur. Gerçi Faruk K. Timurtaş, Uydurma Olan ve Olmayan Yeni Kelimeler Sözlüğü’nde (İst., 1979, s. 104) “yanlış ve uydurma” kelimeler arasında saydığı ilginç’i, “şekil veya mânâ bakımından yanlış oldukları halde, fazla yayılmış ve dolayısıyla yerleşmiş olan ‘galat-ı meşhur’ sayılacak kelimeler” arasına almamış, ama o tarihte bile atı alan çoktan Üsküdar’ı geçmişti gibime geliyor. Bugünse ilginç’i Türkçeden çıkartıp atmanın imkân ve ihtimali olmadığı gibi herhalde artık bunun gereği de yoktur.

Yeni kelimelerin dile yerleşmelerinde karşıladıkları kelimelerin durumu da rol oynuyor olmalı. İlginç’in yerini tuttuğu kelimeler, Frenkçe kökenlisi ‘enteresan’ ve Osmanlıca olan ‘alakabahş’ ile ‘şayan-ı dikkat’, demek ki onunla rekabet edebilecek çekiciliğe, işlekliğe, dil içinde edinilmiş sağlam bir yere sahip değillermiş. (Bugünden bakınca bize kesin olarak öyle gözüküyor ama bu yanıltıcı olabilir.) “Enteresan” açıkçası fazla “monşer işi”, diğerleri fazla ağdalı. “İlgi çekici”, “ilgiye değer” gibi tertemiz Türkçe kullanımlarsa, “Bütün diller tembel ve acelecidir” kuralı gereği insanlara fazla “uzun” geliyor olabilir. Bütün bunların üstüne, kaçamak konuşma, net bir değerlendirme yapmadan meseleyi geçiştirme eğilimimizle bu kelimeyi pek fazla dillendiriyor olmamızın yol açtığı kullanım sıklığı da eklenince kelimenin dile yerleşme süreci hızlanmış olabilir.

Peki ama kontesi kim öptü?

Ö. A. Aksoy, yukarıda değindiğim notuna “Rahmetli Ataç’ın ‘enteresan, şayan-ı dikkat (ilgi çeken)’ karşılığı olarak kullandığı ‘ilginç’ sözcüğü, gençler arasında epey yayıldı” diye başlamış. Nevnihal Bayar da, Açıklamalı Yeni Kelimeler Sözlüğü’nde (Ank.: Akçağ, 2006, s. 161) kaynak göstermeden, Ataç’ın ilginç kelimesini kendisinin bulduğunu söylediğini yazmış. Oysa Ataç ‘intéressant’ karşılığı ilinç’i (< il- + -inç) önermiş ve kullanmıştır. Yılmaz Çolpan’ın Ataç’ın Sözcükleri’nde (TDK, 1963, s. 57) sadece bu ilinç var. Çolpan orada 1955 tarihli bir örnek cümle vermiş. Gerçekten de Mayıs 1957’de ölen Ataç, ölmeden bir iki ay önce Günce’sine yazdığı tarihsiz bir notta da ilinç’i kullanmış (Günce 1956-1957, YKY, s. 240): “... birini bile pek öyle ilinç bulmadım.” 1956’da kaleme alınmış bir başka notta yine ilinç kullanılmış (s. 145). N. Bayar aynı çalışmasında kelimenin ilk kez TDK Türkçe Sözlük’ün 1966 tarihli basımında (Ataç’ın ölümünden 9 yıl sonra) yer aldığını yazmış. Nişanyan ise 1955 tarihli basımda bulunduğunu yazıyor. Bakmadım ama büyük ihtimalle Nişanyan haklıdır.

6 Mart 2009’da bu konuyu yazarken, Ö. A. Aksoy’a güvenerek kelimenin Ataç’ın “tilcik”lerinden olduğunu belirtmişim. Anlaşılan, adamcağızın günahını almışım. Ataç ilmek fiilinden -nç ekiyle gayet kurallı olarak ilinç’i üretmiş. Ancak Ataç’ın onca uydurma “tilcik”ine karşılık, kesinlikle kurallı bu türetmesi tutmamış, G. Lewis’in deyişiyle dilbilim açısından bir ucube olan ilginç onun yerini almıştır.

Son olarak TDK’nın 30’ların ortalarında aynı anlamda ilgen’i önerdiğini ama onun da tutmadığını ekleyelim. İlmek fiilinin günümüzde yaygın kullanılmaması, “ilgen”, “ilinç” gibi türetmeleri anlaşılmaz kılıyor. Oysa ilginç’in ‘ilgi’ bağlantısı çok açık.